MOBY-DICK or, THE WHALE – ΙΙΙ

“ΛΕΓΕ με Ισμαήλ”. Μ’ αυτές τις λέξεις αρχίζει το πρώτο κεφάλαιο του Μόμπι-Ντικ. Ο Ισμαήλ είναι ο αφηγητής της ιστορίας. Ο επιζών. Προτάσσονται δύο «εισαγωγικά» κεφάλαια, η «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ» και τα «ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ», τα οποία μπορεί να φανούν στον ανυποψίαστο αναγνώστη άσχετα, αλλά τίποτα δεν είναι άσχετο, τίποτα δεν μπήκε στη θέση του κατά τύχη. Ο Μέλβιλ, για να πετύχει αυτό που είχε στο μυαλό του πριν παραδώσει το βιβλίο του στους αναγνώστες, βασάνισε την κάθε λέξη που χρησιμοποίησε, έψαξε τα ονόματα, διάβασε την ιστορία τους. «Για να γράψεις ένα μεγάλο βιβλίο, πρέπει να διαλέξεις ένα μεγάλο θέμα. … Αυτό, που άπαξ και το ’βρισκε κανείς, ξεκαθάριζαν και όλα τα υπόλοιπα», λέει ο ίδιος κλείνοντας το μάτι. Κι αυτό που έβαλε στο μυαλό του ο Μέλβιλ, δεν ήταν άλλο από το ίδιο το μυαλό, το νου, το «πνεύμα». Την άλαλη τρέλα. Κι επειδή τούτη η τρέλα είναι άλαλη, «ανείπωτη», άρρητη, δεν εκφράζεται με λόγια και με λέξεις, αλλά, πάλι, μόνο με λόγια και λέξεις μπορούμε να εκφράζουμε τις έννοιες που σκεπτόμαστε (και σκεπτόμαστε τις έννοιες που εκφράζουμε), γι’ αυτό έγραψε ο Μέλβιλ με τον τρόπο που έγραψε. Αποκαλύπτοντας με λόγο το άλογο, όχι αποδομώντας τον λόγο, αλλά ανοίγοντας δρόμους και δίπλα στους δρόμους μονοπάτια, συγκλίνοντας πάντα προς ένα ανύπαρκτο κέντρο, ένα μεταβαλλόμενο τίποτα. Στο δισυπόστατο, μισερό και αυτοσυντριβόμενο πνεύμα. Αυτή η σκέψη χτύπησε την πόρτα του νου του κι έπρεπε να βρει έναν τρόπο να την εκφράσει. Να εκφράσει την αλλόκοτη φύση της έννοιας του «σκέπτεσθαι» και του «υπάρχειν» ως σκεπτόμενο ον. Αυτό δεν είναι ό,τι ονομάζουμε «αυτογνωσία»; Αυτός ο σκολιός και βαθύς δρόμος, δεν είναι ο δρόμος της σκέψης του ανθρώπου; Ειδικά του ανθρώπου απέναντι σ’ ένα καθρέφτη, πιθανότατα παραμορφωτικό…

Ήδη, τα δύο πρώτα, χωρίς αρίθμηση, κεφάλαια δίνουν, έμμεσα, στον αναγνώστη -πιθανώς σε μια δεύτερη ανάγνωση, απ’ την οποία περιμένει περισσότερα- μια ιδέα για το κύριο θέμα του βιβλίου, καθώς και οδηγίες για την κατανόησή του.

Πρέπει να σημειωθεί, ότι «πνεύμα» εδώ δεν έχει τη σημασία που δίνει στον όρο η κοινή γλώσσα, αλλά εννοείται το λαθρόβιο πνεύμα, που ερμηνεύει τον αυθεντικό εαυτό του. Αυτό το λαθρόβιο πνεύμα είναι ο πρωταγωνιστής του βιβλίου του Μέλβιλ, για τον οποίο, άλλωστε, η έννοια «πνεύμα», όσο είναι μια δισυπόστατη, διαρκώς μεταβαλλόμενη και αυτοσυντριβόμενη έννοια, δεν μπορεί να έχει νόημα. Έτσι, τόσο ο «μακαρίτης φθισικός Δασκαλάκος» (late consumptive Usher) του πρώτου εκτός αρίθμησης κεφαλαίου, όσο και «Βιβλιοθηκαρίσκος» (Sub-sub – librarian) του δεύτερου, από τη μια εκφράζουν το άυλο ον «που φωλιάζει στο σκήνωμα κάθε ανθρώπου», αυτό το αυτοσυντριβόμενο ον, κι από την άλλη αποτελούν δυο προσωποποιήσεις, δυο θεατρικές μάσκες της δισυπόστατης σημασίας του.

Η πρώτη παράγραφος της «Ετυμολογίας», κάτω από αυτό το πρίσμα, είναι ενδεικτική:

Ο χλομός Δασκαλάκος –με χιλιοτριμμένο ρούχο, καρδιά, σώμα και μυαλό. Ακόμα τον βλέπω. Ξεσκόνιζε διαρκώς τα παλιά λεξικά και τις γραμματικές του, μ’ ένα παράξενο μαντήλι, στολισμένο κοροϊδευτικά με όλες τις χαρούμενες σημαίες απ’ όλα τα γνωστά έθνη του κόσμου. Του άρεσε να ξεσκονίζει τις παλιές του γραμματικές. του θύμιζε κάπως μαλακά το μελλοντικό θάνατό του.

Και στο πρωτότυπο:

The pale Usher – threadbare in coat, heart, body and brain; I see him now. He was ever dusting his old lexicons and grammars, with a queer handkerchief, mockingly embellished with all the gay flags of all known nations of the world. He loved to dust his old grammars; it somehow mildly reminded him of his mortality.

Αυτά είναι λοιπόν τα εργαλεία του Δασκαλάκου. Τα Λεξικά και Γραμματικές, με τα οποία όλα τα γνωστά έθνη, χαρούμενα (ανυποψίαστα), παράγουν έννοιες κι εξηγούν σημασίες. Αυτά τα ίδια λεξικά και γραμματικές, οι λέξεις που εκφράζουν έννοιες δηλαδή, στον Δασκαλάκο με το τριμμένο (υποψιασμένο) μυαλό θυμίζουν τη θνητότητά του.

Το ίδιο ενδεικτική είναι η αρχή των «Αποσπασμάτων»:

Θα φανεί πως αυτός ο δυστυχισμένος βιβλιοθηκαρίσκος –αυτός ο απλός φιλόπονος ορύκτης, η κάμπια ετούτη- μοιάζει να πέρασε μέσα από τις μακριές βιβλιοθήκες του Βατικανού και τα υπαίθρια βιβλιοεμπορικά στέκια της γης, συνάζοντας στην τύχη όποιους υπαινιγμούς για φάλαινες μπόρεσε κουτσά-στραβά να βρει σε κάθε λογής βιβλίο, ιερό ή ανίερο …

Και στο πρωτότυπο:

It will be seen that this mere painstaking burrower and grub-worm of a poor devil of a Sub-Sub appears to have gone through the long Vaticans and street-stalls of the earth, picking up whatever random allusions to whales he could anyways find in any book whatsoever, sacred or profane …

Συνάζοντας τυχαίους υπαινιγμούς (random allusions), έμμεσα και υπαινικτικά θα μιλήσει ο Μέλβιλ δια στόματος Ισμαήλ. Και θα μιλήσει για την αληθινή φύση του πνεύματος, αφού ο έτυμος λόγος είναι το θέμα της πραγματείας του δασκαλάκου. Το πνεύμα, που μέσα από την καταστροφική διαδικασία της ετυμο-λογίας διαλύεται. Και θα μιλήσει αποσπασματικά, μέσα από τα συντρίμμια της αυτοσυντριβής του, για το δισυπόστατο ον που δεν είναι ολόκληρο, ποτέ ακέραιο, αλλά πάντα ένα λειψό απόσπασμα.

—————————————————–

Περισσότερα για τα δύο εισαγωγικά κεφάλαια θα βρείτε στο δοκίμιο του Α. Κ. Χριστοδούλου: «ΕΝΑ ΔΙΠΛΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΣΤΟ ΜΟΜΠΙ-ΝΤΙΚ ΤΟΥ ΧΕΡΜΑΝ ΜΕΛΒΙΛ», εκδ. Ίνδικτος

—————————————————–

Το κείμενο του Α. Κ. Χριστοδούλου, που παραθέτω στη σελίδα Inferno (όπου συμπεριέλαβα για λόγους πληρότητας και την πρώτη παράγραφο που υπήρχε στο προηγούμενο ποστ), αποτελεί μια προσέγγιση της γνωσιολογίας του Μέλβιλ. Θα μπορούσε να έχει όντως γραφεί από τον ίδιο, αν ο Μέλβιλ ήθελε να δώσει στους αναγνώστες με άμεσο τρόπο τα κλειδιά που ανοίγουν τη σκέψη του, οδηγίες κι εξηγήσεις δηλαδή εκτός του κειμένου του Μόμπι-Ντικ. Ο τρόπος όμως του Μέλβιλ είναι λογοτεχνικός, μ’ άλλα λόγια «κωδικοποιημένος», κι αυτό για την εξυπηρέτηση του ίδιου σκοπού, του ίδιου θέματος του βιβλίου.

«ΛΕΓΕ με Ισμαήλ». Μια απλή φράση, που ωστόσο εκφέρεται από τον επιζώντα αφηγητή της ιστορίας του Μόμπι-Ντικ. Αυτές οι τρεις απλές λέξεις, μαζί με την παράγραφο που τις ακολουθεί, δίνουν ένα πρώτο βοήθημα στην απόπειρα αποκωδικοποίησης του Μόμπι-Μτικ. Η φράση δεν αποτελεί μέρος της αφηγούμενης ιστορίας. Η ιστορία έχει τελειώσει «Πριν από μερικά χρόνια – δεν έχει σημασία πόσο ακριβώς-». Ο Ισμαήλ την βίωσε, την αφομοίωσε και είναι έτοιμος να μας την διηγηθεί. Ωστόσο, αυτό το «Λέγε με Ισμαήλ» (Call me Ishmael στο πρωτότυπο), δηλώνει ότι ο Ισμαήλ «φωτίζεται», αποκτά ταυτότητα, συγκροτείται, μόνο όταν τον καλεί ο «άλλος»…

Αλλά μ’ αυτά θ’ ασχοληθούμε στην μεθεπόμενη συνέχεια, αφού θα έχετε –ελπίζω- διαβάσει το άγραφο κείμενο του Μέλβιλ στο Inferno. Επίσης, θα αναφερθούμε στο ενδιαφέρον οντολογικό δοκίμιο «Έξοδος Θεάτρου» του Ηλία Παπαγιαννόπουλου.

Για το επόμενο, σας έχω κλείσει δωμάτια στο hôtel de Cluny, με ξενάγηση σε μια περίεργη, «αυθαίρετα εμβόλιμη», παράγραφο του Μόμπι-Ντικ. Ξεναγός πάντα ο Α. Κ. Χριστοδούλου κι εγώ ο χλομός με το χιλιοτριμμένο μυαλό, δυστυχισμένος ορύκτης, στο ρόλο του Sub-sub-ξεναγίσκου.